Pizzadozen, bakpapier, pannen, regenjassen, blusschuim, gitaarsnaren, cosmetica, kunstgras en klimtouwen. Normale gebruiksvoorwerpen die onschuldig ogen. Ze hebben één gemene deler: ze bevatten allemaal pfas.

De pfas-familie bestaat uit duizenden varianten, allemaal met een iets andere samenstelling, eigenschappen en toepassingen. Sinds de ontdekking wordt de stof gebruikt om pannen te voorzien van een antiaanbaklaag, om bakpapier vetafstotend te maken en om regenkleding waterafstotend te maken. In de tachtig jaar dat pfas inmiddels worden ontwikkeld, is het aantal toepassingen gigantisch gegroeid, zowel op de consumentenmarkt als in de industrie. De stoffen zijn overal.

Er is geen alomvattend overzicht van de stoffen en de toepassingen, al worden pogingen gedaan de omvang inzichtelijk te maken. In 2020 hebben wetenschappers voor meer dan 1400 individuele pfas-stoffen ruim 200 vormen van gebruik geïdentificeerd.

Zo worden de stoffen toegepast in de lucht- en ruimtevaart, de chemische industrie, de olie- en gasindustrie en in de productie van zonnepanelen. Ze zitten ook in coatings tegen roest, in smeermiddelen en remvloeistoffen en ze worden gebruikt in de voedselsector, textielproductie en houtindustrie. Pfas komen voor in drijfgassen, auto’s, kleding, cosmetica, geneesmiddelen en kook- en bakgerei. Niet alle producten die pfas bevatten zijn daarmee meteen gevaarlijk, maar sommige artikelen kunnen wel tot blootstelling aan die stoffen leiden.

Onverwoestbare stoffen

Het aantal toepassingen van pfas neemt een vlucht in de jaren 60, na een grote brand op een Amerikaans vliegdekschip waarbij 130 mensen om het leven komen. Kort daarna wordt blusschuim met pfos uitgevonden, een stof uit de pfas-familie die vooral effectief is tegen branden met licht ontvlambare stoffen en bij zeer hoge temperaturen.

Blusschuimlocaties kunnen daardoor hotspots zijn waar veel pfas in het milieu worden gemeten. Door de inzet van dit schuim kunnen pfas onbedoeld in het milieu, het oppervlaktewater en bij rioolwaterzuiveringsinstallaties terechtkomen. Ook in de buurt van Schiphol zijn pfas aangetroffen. Inmiddels bestaat er ook blusschuim zonder pfas en wordt, naar verwachting, het gebruik van blusschuim met pfas door de brandweer in 2025 verboden.

Sommige blusschuimen bevatten pfas. Daarom worden op plekken waar vaak brandweeroefeningen plaatsvinden, zoals Schiphol, vaak pfas aangetroffen.

Foto: Schiphol

Pfas zijn onverwoestbaar. Dat maakt ze schadelijk als ze in het milieu komen: ze hebben thermische, elektrische en chemische stabiliteit. Maar in de medische sector zijn dat handige eigenschappen en worden de stoffen veel toegepast, bijvoorbeeld in implantaten zoals stents en in kunstgewrichten, hartpleisters en katheterbuizen. Volgens de sector worden de onverwoestbare chemicaliën niet door het lichaam afgestoten.

Ook steriele containers bevatten pfas-stoffen, net als couveuses, MRI-apparaten, hart- en longmachines en instrumenten die worden gebruikt voor chirurgie. Kleinere medische benodigdheden bevatten eveneens stoffen uit de pfas-familie, zoals afdeklakens en handschoenen.

Alomtegenwoordig in dagelijks leven

Pfas worden in vrijwel alle bedrijfstakken en in veel consumentenproducten gebruikt. In sommige producten zijn er zelfs meerdere toepassingen van pfas. Een mobiele telefoon bevat bijvoorbeeld met fluorpolymeer geïsoleerde bedrading, pfas-stoffen in de printplaten en halfgeleiders, en het scherm is gecoat met een vingerafdrukbestendige fluorpolymeer.

Zo zijn we in eigen huis omringd met pfas.

Ook cosmeticaproducten bevatten pfas. Zo hebben Amerikaanse wetenschappers meer dan tweehonderd producten onderzocht. Uit dat onderzoek blijkt dat 56% van de geteste foundations, 48% van de lippenstiften en 47% van de mascara’s een hoog gehalte aan fluor bevat, wat een indicator is voor de aanwezigheid van pfas. Het gevaar is dat de stoffen bij dit type producten door de huid en traanbuis kunnen worden opgenomen, en de pfas kunnen worden ingeademd of ingeslikt, concluderen de onderzoekers.

Volgens de producenten zijn pfas ook belangrijk voor de energietransitie. Het merendeel van de zonnepanelen bevatten pfas. Die zitten vooral in de zogenoemde backsheets, flinterdunne folies die de zonnecellen beschermen tegen uv-straling, vocht, wind en stof.

Ook in huizen, kantoren en klaslokalen komen we pfas tegen én ademen we de giftige stoffen in, blijkt uit recente onderzoeken. Zo zijn pfas jarenlang op grote schaal gebruikt om tapijten vlek- en vuilafstotend te maken, of om tapijten mee te reinigen. Vaak wordt vloerbedekking behandeld met pfas om die te beschermen tegen water, olie en vuil, maar bijvoorbeeld ook tegen motten, schimmels en bacteriën. Ook worden aan sommige tapijten stoffen zoals aluminiumhydroxide toegevoegd, zodat het materiaal niet snel vlam vat.

In het afgelopen decennium zijn er meerdere onderzoeken geweest naar de aanwezigheid van pfas in tapijten en textiel. In 2015 concludeerden Amerikaanse wetenschappers al dat het merendeel van de pfas in woningen uit deze bronnen afkomstig is. De Amerikaanse Centers for Disease Control noemden daarop tapijt de belangrijkste blootstellingsroute voor pfas voor baby’s en peuters die veel tijd doorbrengen met liggen, spelen en kruipen op de grond.

Van kinderdagverblijf tot kantoor

Maar de stoffen zijn niet enkel aanwezig in woningen. Ook bij kinderdagverblijven blijken de monsters van zowel het tapijt als van het stof significante niveaus van veertig pfas te bevatten. Later onderzoek detecteert pfas-chemicaliën in de lucht van kleuterklaslokalen, universiteitskantoren en laboratoria, waarbij in sommige gevallen de niveaus net zo hoog zijn als bij de metingen in een outdoorkledingbedrijf en tapijtwinkels die met pfas behandelde producten verkopen.

De studies tonen aan dat binnenlucht een onderschatte en potentieel belangrijke bron van blootstelling is, vooral voor kinderen. Volgens de onderzoekers is die blootstelling te voorkomen door oudere tapijten te verwijderen. De meeste tapijtfabrikanten zijn inmiddels gestopt met het gebruik van pfas in hun producten.

In Nederland krijgen mensen vanuit voedsel en drinkwater meer pfas binnen dan wenselijk is, concludeerde het RIVM in 2021. Toch zijn niet alle producten die pfas bevatten direct gevaarlijk. Bij normaal gebruik zullen die producten niet meteen gezondheidsrisico’s opleveren. Vaak zitten de stoffen als het ware vastgebonden aan of in het materiaal van het product.

Zolang de pfas vastzitten in de teflonlaag van de pan, is zo’n pan bij normaal gebruik niet heel gevaarlijk. Daardoor zijn pfas ook te gebruiken in bijvoorbeeld implantaten. De stoffen komen wel gemakkelijker vrij uit producten als ze loszitten, zoals het geval is bij blusschuim, ski-wax, waterafstotend impregneermiddel voor textiel en smeermiddel.

Actie vanuit Brussel

Vijf landen, waaronder Nederland, hebben in Brussel een voorstel ingediend om het gebruik van alle pfas in één keer aan banden te leggen. Het voorstel gaat ver: alle pfas moeten binnen achttien maanden van de markt worden gehaald. Uitzonderingen zijn mogelijk voor essentiële toepassingen waar alternatieven niet of nauwelijks voorhanden zijn. Maar de producenten moet dan zelf aantonen om welke gevallen het gaat.

Daarmee draait de voorgestelde wetgeving de bewijslast om. Nu krijgen zowel pfas-producenten als hun producten het voordeel van de twijfel: de industrie hoeft niet aan te tonen dat hun producten veilig zijn — wetenschappers moeten aantonen dat ze schadelijk zijn. Een proces dat jaren kan duren. En dat voor iedere nieuwe pfas afzonderlijk herhaald moet worden.

Wetenschappers en activisten zijn blij met de wetgeving, die op stapel staat. Als het voorstel wordt aangenomen, is dat voor hen een grote overwinning. Dark Waters-advocaat Robert Bilott toonde zich tegenover het FD verheugd over het aanstaande verbod: ‘Zodra pfas-makers zien dat een van hun producten onder vuur ligt, passen ze iets in de chemische verbindingen aan en geven ze het een nieuw klinkende naam, zoals GenX. Gelukkig zijn er wetenschappers die daar doorheen prikken.’

Chemours-topvrouw Denise Dignam hekelt de voorgestelde regelgeving juist in een interview met het FD: ‘Het is alsof Europa olijfolie en benzine op dezelfde manier probeert te reguleren.’ Ook waarschuwt zij voor de gevolgen die het verbod kan hebben voor de Europese industrie. Pfas worden namelijk ook gebruikt bij het maken van zonnepanelen en microchips.

Grootste stoffenverbod ooit

Zo’n pfas-verbod zou het grootste stoffenverbod ooit zijn. ‘Dat is natuurlijk een forse inbreuk in de vrije markt, maar ook een begrijpelijke’, zei Richard Luit, vanuit het RIVM betrokken bij het verbod, eerder al tegen het FD. ‘Als we doorgaan met deze stoffen, zijn de risico's onacceptabel. De hoeveelheid pfas in onze grond en wateren heeft al bijna een kritieke grens bereikt. Nog meer pfas in het milieu is gevaarlijk voor de gezondheid.’

Als alles volgens plan verloopt, gaat het verbod in 2026 of 2027 in. Bedrijven hebben dan nog anderhalf jaar om op zoek te gaan naar alternatieven. Alleen in uitzonderlijke gevallen geldt straks een overgangstermijn van vijf of twaalf jaar, afhankelijk van de mogelijkheden om over te stappen op andere stoffen. Voor medische implantaten, zoals pacemakers, krijgen producenten langer de tijd om alternatieven te zoeken.

Voor medische implantaten, zoals pacemakers, krijgen producenten langer de tijd om alternatieven te zoeken.

Foto: Science Photo Library/Getty Images

Omslag naar pfas-vrije alternatieven

Sommige producenten zijn overigens al jaren druk met het zoeken naar vervangingen voor pfas. Neem het outdoormerk Patagonia: het Amerikaanse kledingmerk maakte veel gebruik van pfas vanwege de water- en vuilafstotende kwaliteiten van de chemicaliën, maar werkt al een decennium aan het uitfaseren en vervangen van de stoffen.

Dat was een worsteling, geeft het bedrijf toe. Ook omdat het outdoorbedrijf er eerst voor koos een pfas-soort door een andere pfas-soort te vervangen. Later bleek die nieuwe pfas-soort eveneens gevaarlijk te zijn voor mens en milieu. Inmiddels boekt het kledingmerk succes: in de herfst van 2023 was 92% van de waterafstotende materialen die Patagonia gebruikt pfas-vrij. In 2025 moet de hele collectie vrij zijn van forever chemicals – met uitzondering van de waadpakken voor vissers. Het outdoormerk wil zijn technieken delen met andere bedrijven om de omslag te versnellen.

Verreweg de belangrijkste bron van pfas-verspreiding is de uitstoot van fabrieken, zowel naar de lucht als naar het water. Door deze lozingen komen de stoffen in het milieu terecht en daarmee in het voedsel en drinkwater. Hierdoor krijgt de gemiddelde Nederlander meer pfas binnen dan gezond is, blijkt een bericht van het RIVM.

Dit probleem speelt bijvoorbeeld bij drinkwater dat wordt gemaakt van rivierwater: uit onderzoek van het RIVM uit 2022 blijkt ruim de helft van deze drinkwatermonsters te veel pfas bevatten, zeker omdat mensen deze chemicaliën ook al via voeding binnenkrijgen. Vooral mensen in het westen van Nederland drinken kraanwater dat van rivierwater is gemaakt. Dit betekent overigens niet dat drinkwater uit grondwater geen pfas bevat, want pfas-uitstoot ‘lekt’ ook door naar het grondwater. In één op de tien drinkwatermonsters die uit grondwater bereid waren, zat volgens het RIVM ook te veel pfas.

Het gebruik van producten met pfas geeft een klein risico op pfas-inname, bijvoorbeeld bij textielspray of cosmetica. Het merendeel van onze pfas-inname komt door voeding. Pfas hopen zich op in dieren, vooral in vis, vlees en eieren.

Gevolgen voor visserij

Sommige vissoorten en garnalen uit de Zeeuwse Westerschelde zijn zelfs niet meer geschikt voor consumptie. Het RIVM raadt aan niet vaker dan één keer per jaar zelfgevangen vis uit de Westerschelde te eten. De vervuiling heeft ook gevolgen voor Zeeuwse garnalenvissers.

Uit berichtgeving van Omroep Zeeland blijkt dat de provincie Zeeland acht jaar geleden al wist dat de Westerschelde een groot pfas-probleem had, maar daar toen niets mee heeft gedaan. De aanleiding voor het toenmalige onderzoek was dat zeehonden in de Westerschelde opvallend weinig jongen kregen. Wetenschappers legden destijds een duidelijke link met het hoge pfas-gehalte in het bloed van de zeehonden: die zou het immuunsysteem en de vruchtbaarheid aantasten.

In het algemeen is over het effect op dieren is nog weinig bekend. Wel ontdekten onderzoekers immuunproblemen bij alligators die in de buurt van een Amerikaanse fabriek van Chemours leefden. Bij zeeschildpadden zijn vergelijkbare effecten gevonden. Wetenschappen treffen bovendien geregeld pfas aan in dieren die nog nooit in de buurt van een fabriek zijn geweest. Een bewijs dat de hardnekkige gifstoffen zich makkelijk over de wereld verspreiden.

Effecten op mens en dier

Inmiddels hebben wetenschappers aangetoond dat pfas bij de mens verschillende vormen van gezondheidsschade kunnen veroorzaken, variërend van verminderde vruchtbaarheid tot nier- en teelbalkanker. In september 2023 vonden wetenschappers bovendien een verband tussen pfas en schildklierkanker: een variant vergrootte de kans op schildklierkanker met 56%. Deze effecten zullen vooral optreden bij langdurige blootstelling. Een probleem is dat pfas zich ophopen in het lichaam en ook van moeder op kind worden doorgegeven via borstvoeding.

Een van de eerste effecten die kan optreden bij pfas-blootstelling, is schade aan het immuunsysteem. Dit kan ertoe leiden dat vaccinaties minder goed aanslaan. Bij de stof pfoa worden al bij relatief lage concentraties in het bloed effecten waargenomen, zoals veranderingen in het cholesterol of een lager geboortegewicht van baby’s. Volgens een berekening van milieujurist Gretta Goldenman, gespecialiseerd in pfas, sterven jaarlijks zo’n 12.000 Europeanen aan de gevolgen van pfas. Omdat er duizenden pfas bestaan, hebben wetenschappers niet voor elke afzonderlijke stof de gevolgen in beeld kunnen brengen.

Vervuiling in grond en zwemwater

Rondom de fabrieken van pfas-producenten zoals 3M en Chemours blijkt de grond vaak zo vervuild dat mensen geen of minder vaak groenten en fruit uit eigen moestuin kunnen eten. In deze omgeving bevatten eieren ook vaak te veel pfas, omdat de kippen naar wormen zoeken in vervuilde grond. Effecten op de land- en tuinbouw moeten nog worden onderzocht.

Het RIVM stelde deze zomer een zwemverbod in bij plas Merwelanden in Dordrecht nabij chemiefabriek Chemours en plas Vrijenburgbos in Barendrecht, vanwege de hoge pfas-gehaltes.

Lozingen van pfas op het oppervlaktewater kunnen stroomafwaarts ecosystemen aantasten. Daarom kampt de Zeeuwse Westerschelde nu met de schadelijke gevolgen van lozingen in Vlaanderen. Als deltaland of ‘afvoerputje’ is Nederland extra kwetsbaar voor watervervuiling uit het buitenland die deze kant op stroomt.

Seaspray

Relatief nieuwe onderzoeken tonen bovendien aan dat pfas zich makkelijk hechten aan aerosolen die in de golfslag van de zee ontstaan, zogeheten seaspray. Hierdoor bevat het zeeschuim aan de Vlaamse kust bijvoorbeeld zoveel pfas dat kinderen er niet meer in mogen spelen. Ook zit er pfas in de ‘gezonde’ Vlaamse zeelucht.

De Vlaamse onderzoekers verwachten dat de situatie in Nederlandse vergelijkbaar is. Zij vermoeden dat alle rivieren en wateren die in zee uitmonden pfas-bronnen kunnen zijn en wijzen erop dat metingen in Noord-Frankrijk en onderzoeken in Denemarken, Zweden en Noorwegen hetzelfde zorgelijke beeld tonen. ‘Dus ga je dit ook in Nederland vinden.’

Al die watervervuiling heeft ook gevolgen voor de positie van Nederland in Europa. Van Brussel moet de waterkwaliteit in Nederland uiterlijk 2027 op orde zijn. Dat gaat volgens deskundigen niet meer lukken, want Nederland scoort het slechtst van de hele EU. Vanaf 2027 dreigen er boetes voor Nederland, oplopend tot €80 mln per jaar. Dit probleem komt niet alleen door pfas, want de Nederlandse wateren zitten ook vol met pesticiden en zware metalen zoals kwik en zink. Maar helpen doen de pfas-lozingen zeker niet.

Geen oceanen wassen

In de afgelopen jaren hebben wetenschappers hoopvolle stappen gezet op het gebied van saneren en het ‘wassen’ van vervuilde grond. In de zomer van 2022 vonden Amerikaanse wetenschappers bijvoorbeeld een goedkope manier om pfas-stoffen af te breken door een behandeling met een simpel mengsel van oplosmiddel en loog, een ingrediënt van zeep. Het mengsel breekt ongeveer tien belangrijke pfas-soorten af, waaronder pfoa en opvolger GenX, maar pfos bijvoorbeeld weer niet. Die stof vormt het grootste probleem voor Vlaanderen en Zeeland.

Omwonenden van de Chemours-fabriek in Dordrecht voeren actie tegen de pfas-vervuiling.

Foto: Etienne Busink/ANP

Toxicologen zijn enthousiast over de ontdekking, maar temperden, zoals vaker, ook meteen de verwachtingen. ‘Dit is geen oplossing voor ons milieuprobleem’, zei bijvoorbeeld milieuchemicus en toxicoloog Chiel Jonker van de Universiteit Utrecht. ‘Je kunt geen hele rivieren en oceanen zuiveren.’ Ook andere pfas-deskundigen zijn sceptisch over het ‘opruimen’ van pfas. Het probleem heeft volgens veel experts zulke dimensies aangenomen dat de oplossing uit het zicht is verdwenen.

Pfas-afval

Tijdens de productie van chemiereus Chemours in Dordrecht ontstaat niet alleen pfas-uitstoot naar lucht en water, maar ook pfas-houdend afval. De verwerking van die afvalstroom baart experts zorgen. Zo vervoert Chemours veel pfas-afval naar de Vlaamse afvalverwerker Indaver, net over de Belgische grens, maar twijfelde de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) of Indaver het afval van Chemours wel genoeg verhit. Pfas breekt namelijk alleen af bij zeer hoge temperaturen.

Nu Indaver verbeteringen heeft doorgevoerd en de vergunning is aangescherpt, heeft de ILT weer vertrouwen in de Vlaamse afvalverwerker. Maar de inspectie blijft zeer kritisch op de verwerking van pfas-afval in de hele keten. De ILT waarschuwt al vanaf 2018 dat de pfas in het afval van Chemours — de stof GenX — zich ‘onbeperkt en onbeheerst kan verspreiden’ in de keten, met gevaren voor mens en milieu.

Van de Dordtse producent tot de industriële reinigers, de afvalbemiddelaars en de transporteurs: niemand geeft voldoende informatie over de giftige ladingen en het bevoegd gezag doet te weinig, aldus de inspectie. ‘Het gevolg is dat niemand het overzicht heeft en de risico’s beheerst.’